کشور ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد خود، دارای تنوع قابل توجهی از پرندگان با خاستگاه جغرافیایی متفاوت است.

پرنده نگری در گردشگری به عنوان یکی از شاخه های طبیعت گردی شناخته می شود. پرنده نگری راهی برای گریز از دنیای پر آشوب و ماشینی شهرها و نیز رهایی از روزمرگی های زندگی شهر نشینی است. هیچ چیز آرامش بخش تر و لذت بخش تر از این نیست که برای دیدن پرندگان به دامان طبیعت برویم، به صدای آن ها گوش کنیم و موجوداتی نادر و یا غیر قابل انتظار را ببینیم. نخستین پنجشنبه آذر ماه هر سال روز ملی پرنده نگری است. روزی برای پاسداشت این شاخه از طبیعت گردی.

جیمز فیشر در سال 1940 پرنده نگری را چنین توصیف کرده است: ((پرنده نگری شاید یک موهوم پرستی است. شاید یک رسم، یک هنر، یک علم، یک لذت، یک تفریح یا یک طغیان درونی باشد.))

 پرندگان دارای اشکال، اندازه ها و رنگبندی های گوناگون هستند و از مرغ مگس خوار دو گرمی تا شتر مرغ دویست کیلوگرمی را شامل می شوند. ایران به تنهایی حدود دو سوم پرندگان خاور میانه را در خود جای داده است. در حال حاضر بیش از 530 گونه پرنده در ایران شناسایی شده است که به حدود 215 جنس و 78 تیره تعلق دارند و حدود 115 گونه از آن ها را پرندگان نادر تشکیل می دهند که اغلب آن ها به صورت سرگردان و اتفاقی در ایران مشاهده شده اند و کمتر از 10 مشاهده از آن ها وجود دارد.

زاغ بور تنها گونه اندمیک ایران است که در مناطق خشک بیایانی و نیمه بیابانی ایران زیست می کند که پوشش گیاهی آن عمدتا از قیچ، درمنه، افدرا و کاروانکش تشکیل شده است. برای مشاهده این گونه معمولا به پارک ملی توران واقع در جنوب شرقی استان سمنان مراجعه می شود. زاغ بور هیچگاه مهاجرت نمی کند. هما بزرگترین عضو خانواده پرندگان شکاری ایران است که فاصله دو بال آن به 320 سانتیمتر می رسد و با هیچ پرنده دیگری اشتباه گرفته نمی شود.

قدیمی ترین و برجسته ترین اثر ایرانی که به وصف حیوانات پرداخته است، اثر حمدالله مستوفی قزوینی به نام نزهت القلوب است که در سال 740 هجری قمری (1319 میلادی) به رشته تحریر درآمده است. در این کتاب در بخش مربوط به پرندگان و در فصلی به نام ((در ذکر حیوانات هوایی)) شرح 70 حیوان هوایی را می دهد که در حدود 50 مورد از آن ها پرنده واقعی هستند و مابقی یا افسانه ای و یا جزو حشرات و برخی پستانداران نظیر خفاش هستند. این در حالی است که امروزه فصل مشترک گونه پرندگان را وجود پر در این نوع جانوران می دانیم.

پرنده نگری به شکل امروزی در ایران بعد از دهه 60 و با ورود تعداد معدودی پرنده نگر اروپایی آغاز گردید. بنابر این برای مردم ایران فعالیتی بسیار نوین محسوب می گردد و شاید فقط بخشی از قشر طبیعت گرد ما با پرنده نگری آشنایی داشته باشند.

سایت های معروف پرنده نگری در ایران عبارتند از: تالاب بین المللی میانکاله و خلیج گرگان، آب بندهای فریدون کنار، ازباران و سرخرود، خلیج گواتر و حور باهو، جزیره قشم، جزیره شیدور، پارک ملی ارومیه، تالاب های بین المللی آلاگل، آلماگل و آجی گل، مجموعه حفاظتی توران، پارک ملی گلستان، پناهگاه حیات وحش شادگان، تالاب بین المللی انزلی، پارک ملی تندوره، تالاب شکار ممنوع میقان، پارک ملی بوجاق، منطقه حفاظت شده مند، تالاب بین المللی گمیشان، تالاب بین المللی قوری گل، پناهگاه حیات وحش میاندشت، جزایر فارور بزرگ و کوچک، پارک ملی خجیر، منطقه حفاظت شده گنو، پارک ملی لار، منطقه حفاظت شده پرور، منطقه شکار ممنوع کانی برازان، تالاب بین المللی چغاخور، دریاچه زریوار و دریاچه گل بی بی (بزنگان).

پرندگان در فرهنگ ایران نیز نقش بسیاری دارند. رد پای آن ها در تاریخ، هنر و ادبیات نیز دیده می شود؛ اتفاقی که پرنده نگری ایران را با مسائل فرهنگی و تاریخی درهم آمیخته و از آن یک جاذبه گردشگری بخصوص ساخته است. نقش پرندگان از ابتدای تاریخ در بقایای تمدن هایی نظیر کنار صندل جیرفت، تپه باستانی چغامیش، نقش برجسته آنو با نی نی، زیگورات چغازنبیل، سرستون های تخت جمشید، پرچم های هخامنشیان و ضرب سکه های باستانی و تاریخی ایران به وفور یافت می شود. همچنین در آثار هنری نظیر فرش ایرانی، کاشی کاری ها، صنایع دستی معرق، قلم زنی، منبت، مینیاتور و تابلو نقاشی های تاریخی کاربرد فراوان داشته است.

پیشنهاد می شود در سفر به مناطق مختلف ایران و سایت های پرنده نگری با همراهی راهنمای پرنده نگری و تجهیزات مناسب این شاخه طبیعت گردی، ضمن لحاظ اصول عدم تاثیر بر زندگی و زیستگاه پرندگان، از زیبایی و جذابیت این گونه جانوری بهره مند شده و با تنوع و سبک زندگی پرندگان ایران بیشتر آشنا شوید.

منابع:

• سفر تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به سایت های مختلف پرنده نگری در ایران
• کتاب پرنده نگری در ایران، نوشته سعید چراغی و نوشین ساطعی، موسسه طبیعت گردی تمدن زاگرس، چاپ اول: پاییز 1389، شابک: 9789640460924
• کتاب راهنمای پرندگان ایران، نوشته جمشید منصوری، انتشارات فرزانه، چاپ اول، ویرایش سوم 1392، شابک: 9789647239530
• نشریه مهر پارسه، شماره پیاپی 16، شماره 8، آذر ماه 1396، شرکت حامیان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
• جزوه آموزشی راهنمایان طبیعت گردی، آشنایی با پرندگان و جاذبه های پرنده نگری ایران، نوشته پرویز بختیاری، سال 1394، دفتر برنامه ریزی آموزشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری