آب انبار و حوض انبار از ابتکارات مهندسی تاریخی ایرانیان است که برای ذخیره سازی و بهره برداری از آب در مکان هایی که امکان دسترسی به آب دائمی ندارند ساخته می شده است.
در گذشته که آب لوله کشی وجود نداشت و در مکان هایی که رودخانه دائمی نبود، برای ذخیره آب، مخازن بزرگی در زمین حفر و کف آن را با سنگ و ملات ساروج عایق سازی کرده و روی آن گنبدی می ساختند. در نقاط گرمسیر بادگیرهایی نیز بالای بنا ساخته می شد تا آب را خنک نگه دارد و برای دسترسی به آب راه پله ای تعبیه می شد. در آب انبار وقتی از پله ها پایین می روید با یک شیر آب مواجه می شوید که پشت آن یک دیوار است و دسترسی مستقیم به منبع آب ندارد. اما در حوض انبار که معمولا حجم و معماری کوچکتری دارد، امکان دسترسی مستقیم به حوضچه آب وجود دارد.
غالبا آب انبارها از رودخانه، قنات و یا چاه آب و حوض انبارها از باران، برف و نزولات جوی تغذیه می شدند. در کنار کاروانسراها نیز معمولا آب انبار یا حوض انبار ساخته می شده است.
پیشینه آب انبار به درستی مشخص نیست. اما بسیاری از پژوهندگان، بنایی آجری و قیر اندود در کنار محوطه چغازنبیل را یکی از کهن ترین آب انبارهای ایران می دانند. احتمال می رود که آب انبارهای استوانه ای و ستون دار در عصر ساسانیان به واسطه اسیران جنگی از نواحی مدیترانه در ایران رایج شده باشد. به استثنای برخی آب انبارهای یزد که به دوران قبل از صفوی تعلق دارند، اغلب آب انبارهای برجای مانده در ایران را می توان متعلق به دوران صفویه و بعد از آن دانست.
آب انبارها نه تنها رفع کننده نیاز انسان به آب بویژه در تابستان گرم بودند، بلکه پاشیر آن ها، فضایی خنک برای تبادل نظر و گپ و گفت نیز مهیا می نموده است. گاه در پاگرد پلکان برخی آب انبارها، دو اتاق کوچک یا سردابه وجود داشت که در قدیم این اتاق ها به عنوان قهوه خانه استفاده می گردید.
آب انبارها در انواع آب انبارهای شهری، میان راهی، قلعه ای، بیایانی و خصوصی دسته بندی می شوند که هر یک خصوصیات مهندسی مخصوص به خود را دارند. عناصر تشکیل دهنده آب انبار عبارتند از: مخزن، پلکان، سردر و ورودی پاشیر. آب انبار به نام های دیگری همچون حوض انبار، سردابه، برکه، مصنع، منبع، برکه، آبگیر، برخ و گاه آبدان نیز شناخته می شود.
نمونه آب انبارها و حوض انبارها را در نقاط مختلف ایران می توان یافت. از جمله استان های یزد، کرمان، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، سمنان، اصفهان، قم، هرمزگان، قزوین، تهران و...
پیشنهاد می شود در سفر به نقاط مختلف ایران، ضمن بازدید از این ساخته های مهندسی تاریخی ایران، با تنوع ابتکارات بکار رفته در طراحی و ساخت هر یک نیز آشنا شوید.
منابع:
- سفر های تحقیقاتی تیم شگفتی های ایران به آب انبارهای مختلف در سراسر ایران
- کتاب دیدنی های مشهد و طرقبه شاندیز، نوشته محمد رضا شیخ، انتشارات محقق، چاپ 1391، شابک: 9789648672909
- کتاب فیروزه کویر، ذاهنمای گردشگری استان کرمان، نوشته اشرف نادری نصب و معین افضلی، انتشارات گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان، چاپ هفتم سال 1394
- کتاب معماری ایران و جهان، نوشته دکتر رضا نوری شادمهانی، انتشارات مهکامه، چاپ هشتم، سال 1398، 9786007127070
- بروشور گردشگری شهرستان آرادان، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سمنان
- بروشور گردشگری اردکان یزد، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد
- راهنمای ایران سفر، تهیه محمد حسین لاجوردی و حامد همراه، انتشارات بافرزانگان، سال 1391، شابک: 9786006919010